Die E-Books des Reclam Verlags verwenden entsprechend der jeweiligen Buchausgabe Sperrungen zur Hervorhebung von Textpassagen. Diese Textauszeichnung wird nicht von allen Readern unterstützt.
Enthält das E-Book in eckigen Klammern beigefügte Seitenzählungen, so verweisen diese auf die Printausgabe des Werkes.
Vermutlich gehörte Ovid zu den tresviri monetales, nicht zu den tresviri capitales (die letzteren waren für die Auspeitschung von Strafgefangenen zuständig).
M. v. Albrecht, Große römische Autoren, Band 3, Heidelberg 2013, S. 163–171.
Erwägenswert freilich W. Stroh 1979 (Ovid wähnt sich in Sicherheit, wenn er Liebesgeschichten des Mythos als Vehikel benutzt, um die augusteische Ehegesetzgebung zu verspotten); ein Überblick über die bisherigen Vermutungen: J. C. Thibault, The Mystery of Ovid’s Exile, Berkeley / Los Angeles 1964. Die gelegentlich vertretene Meinung, das carmen seien die Metamorphosen, findet keinerlei Anhalt im Text der Verbannungsgedichte. Im Gegenteil: Die Metamorphosen (die zum Zeitpunkt der Relegation erst im Konzept fertig waren) konnten trotz Ovids Verbannung erscheinen (trist. 1,7).
Zenons ἐρωτιϰὴ τέχνη (Diogenes Laertios 7,34).
Hierüber Athenaios 5, S. 220 f.; vgl. 8, S. 335.
M. v. Albrecht, »Von Tibull zu Ovid«, in: M. v. A., Große römische Autoren, Band 3, Heidelberg 2013, S. 163–171.
M. Weber, Die mythologische Erzählung in Ovids Liebeskunst. Verankerung, Struktur und Funktion, Frankfurt a. M. 1983.
Vgl. M. v. Albrecht, in: Große römische Autoren, Band 3, S. 205–215.
Es gibt nicht wenige Berührungen der Liebeskunst mit Lukrez. Besonders auffällig ist der rhetorische Passus über den Selbstbetrug der Verliebten, die Mängel der Geliebten als Vorzüge interpretieren (M. v. Albrecht, Große römische Autoren, Band 3, Heidelberg 2013, S. 36–39.
Th. Zielinski, Marginalien (1905), wiederabgedr. in: Ovid, hrsg. von M. v. Albrecht und E. Zinn, Darmstadt 1968, S. 205 (Wege der Forschung, 92); W. Stroh, »Simulatio. Zu einer rhetorischen Technik in Ovids liebesdidaktischen Gedichten«, in: Neue Literatur (Bukarest) 23,6 (1972) S. 82–85; W. Stroh, »Rhetorik und Erotik. Eine Studie zu Ovids liebesdidaktischen Gedichten«, in: Würzburger Jahrbücher für die Altertumswissenschaft N. F. 5 (1979) S. 117–132.
M. Weber, Die mythologische Erzählung in Ovids Liebeskunst. Verankerung, Struktur und Funktion, Frankfurt a. M. / Bern 1983.
Vgl. M. v. A., Römische Poesie, Heidelberg 1977, Tübingen 21995, S. 63–79.
Zahlreich sind seine Neologismen, z. B. Substantive auf -men, Adjektive auf -fer und -ger.
M. v. A., Die Parenthese in Ovids Metamorphosen und ihre dichterische Funktion, Hildesheim 1964 (2. Auflage 1994); wichtig zum Stil der Liebeskunst: U. Kettemann, Interpretationen zu Satz und Vers in Ovids erotischem Lehrgedicht, Frankfurt a. M. / Bern 1979.
M. v. Albrecht, »Zur Funktion der Tempora in Ovids elegischer Erzählung (Fast. 5,379–414)«, in: Ovid, hrsg. von M. v. A. und E. Zinn, Darmstadt 1968, S. 451–467.
Zur Verbindung von Erfahrung und Venus vgl. auch Tib. 1,8,3 f.
M. v. Albrecht, Ovid. Eine Einführung, Stuttgart 2003, S. 84–130, bes. S. 116.
M. v. A., Große römische Autoren, Band 3, Heidelberg 2013, S. 269–277.
W. Stroh, »Tröstende Musen. Zur literarhistorischen Stellung und Bedeutung von Ovids Exilgedichten«, in: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, hrsg. von H. Temporini und W. Haase, II 31,4, Berlin 1981, S. 2644–47.
Vgl. Varros theologia tripertita bei Augustinus, De civitate Dei 6,5.
Reich an Fehlinformationen: E. Borneman, Das Patriarchat. Ursprung und Zukunft unseres Gesellschaftssystems, Frankfurt a. M. 1975; z. B. S. 471 f. Richtigstellungen hierzu: In 1,5 wird die Geliebte mit ihrer eigenen Zustimmung besiegt (wohl das Gegenteil von Sadismus); in 1,7 will Ovid dafür bestraft werden, dass er die Frisur seiner Dame zerstört hat (ein witziges juristisches Gedankenspiel); in 2,4 geht es nicht um Züchtigung, sondern um Liebkosung; in 3,4 fürchtet sich die Frau nicht etwa vor dem Liebhaber, sondern vor der Heimkehr des Ehemannes.
In: Ovid, Metamorphosen, Buch 10. Mythen um Orpheus, übers. von E. Zinn, ill. von M. Henninger, Heidenheim 1969, S. IX–XVII, bes. S. XIII.
Eine moderne, ausgewogene und sehr lesenswerte Beurteilung von Ovids Frauenbild liefert Katharina Volk, Ovid. Dichter des Exils, Darmstadt 2012, S. 102–117.
Die Streichung dieser Verse durch Ehwald (dem Kenney folgt) beruht offensichtlich nicht auf textkritischen Erwägungen, sondern auf unovidischem Untertanengeist.
Zur Überlieferung vgl. R. J. Tarrant, in: L. D. Reynolds (Hrsg.), Texts and Transmission, Oxford 1983, S. 257–286. – Zum Fortwirken vgl.: M. v. Albrecht, Rom: Spiegel Europas, Heidelberg 1968, passim; I. Glier, Artes amandi. Untersuchungen zu Geschichte, Überlieferung und Typologie der deutschen Minnereden, München 1971; C. Martindale, Ovid Renewed. Ovidian Influences on Literature and Art from the Middle Ages to the Twentieth Century, Cambridge 1988; G. May, D’Ovide à Racine, Paris 1949; F. Munari, Ovid im Mittelalter, Zürich 1960; Ovide en France dans la Renaissance, Vorwort von H. Lamarque und G. Soubeille, Toulouse 1981; E. K. Rand, Ovid and his Influence, Boston 1925, Nachdr. 1963; K. Stackmann, »Ovid im deutschen Mittelalter«, in: Arcadia 1 (1966) S. 231–254; W. Stroh, Ovid im Urteil der Nachwelt, Darmstadt 1969; S. Viarre, La survie d’Ovide dans la littérature scientifique des XIIe et XIIIe siècles, Poitiers 1966; L. P. Wilkinson, Ovid Recalled, Cambridge 1955, S. 366–444.
L. P. Wilkinson, Ovid Recalled, Cambridge 1955, S. 366–398 [zum Mittelalter].
Ebd., S. 399–438 [zur Renaissance].
Außer H. Dörrie, Der heroische Brief, Berlin 1968; vgl. noch W. Schubert, »Quid dolet haec? Zur Sappho-Gestalt in Ovids Heroiden und in Christine Brückners Ungehaltenen Reden ungehaltener Frauen«, in: Antike und Abendland 31 (1985) S. 76–96.
G. E. Lessing, Laokoon oder über die Gränzen der Malerei und Poesie, Kap. XXI. Von hier aus versteht man, dass Simone Viarre der Kunst Ovids kinematographische Qualitäten zuschreibt (L’image et la pensée dans les Métamorphoses d’Ovide, Paris 1964).
Die Kenntnis dieses Textes verdanke ich Corinna Bottiglieri.
Zu Shakespeare und Milton: L. P. Wilkinson, Ovid Recalled, Cambridge 1955, S. 410–438.
Gegen Herder, der Ovid am Maßstab des Natürlichen und Nationalen misst, verteidigt Goethe Ovids Dichtertum (»was ein vorzügliches Individuum hervorbringe, sei doch auch Natur«, Dichtung und Wahrheit 2,10; W. A. 1,27, S. 319 f.). Dieses Argument Goethes lässt sich übrigens heute gegen die Behauptung anführen, Ovids elegische Frauengestalten seien Ergebnisse einer womanufacture (doch richtet sich das unkünstlerische Wortungeheuer ohnehin selbst).
M. v. Albrecht, Rom: Spiegel Europas, Heidelberg 1988, Tübingen 21998, S. 207–278, 433–469, 613–616, 627–632.
»Brief an Harriet Monroe, 16. 7. 1922«, zit. bei W. Stroh, Ovid im Urteil der Nachwelt, Darmstadt 1969, S. 130.
M. v. A., Rom: Spiegel Europas, Heidelberg 1988, Tübingen 21998, S. 517–568.
Ovid, Metamorphosen. Buch 10. Mythen um Orpheus, übers. von E. Zinn, ill. von M. Henninger, mit einer Einleitung von K. Kerényi, Heidenheim 1969.
Verwandlungen des Zeus. Erotische Miniaturen, Stuttgart 1970. Vgl. auch Mac Zimmermann, Daphne und Apoll, s. Mac Zimmermann, Ölbilder, Zeichnungen, Graphik, Katalog zur Ausstellung im Kulturhaus, Wiesloch 1980.
M. v. A., Rom: Spiegel Europas, Heidelberg 1988, Tübingen 21998, S. 433–469.
M. v. A., »De recentioris aetatis poetis Torquato Tasso, Wolfgango Goethe, Alexandro Puschkin Artis amatoriae Ovidianae imitatoribus atque censoribus«, in: M. v. A., Scripta Latina, Frankfurt 1989, S. 71–89.
»Shakespeares Mädchen und Frauen«, in: Heinrich Heine, Werke, Band 2, hrsg. von Wolfgang Preisendanz, Frankfurt a. M. 1968, S. 737 f.
[Einleitung]
Si quis in hoc artem populo non novit amandi,
hoc legat et lecto carmine doctus amet.
arte citae veloque rates remoque reguntur,
arte leves currus: arte regendus Amor.
curribus Automedon lentisque erat aptus habenis,5
Tiphys in Haemonia puppe magister erat:
me Venus artificem tenero praefecit Amori;
Tiphys et Automedon dicar Amoris ego.
ille quidem ferus est et qui mihi saepe repugnet;
sed puer est, aetas mollis et apta regi.10
Phillyrides puerum cithara perfecit Achillem
atque animos placida contudit arte feros.
qui totiens socios, totiens exterruit hostes,
creditur annosum pertimuisse senem;
quas Hector sensurus erat, poscente magistro15
verberibus iussas praebuit ille manus.
Aeacidae Chiron, ego sum praeceptor Amoris;
saevus uterque puer, natus uterque dea.
sed tamen et tauri cervix oneratur aratro,
frenaque magnanimi dente teruntur equi:20
et mihi cedet Amor, quamvis mea vulneret arcu
pectora, iactatas excutiatque faces;
quo me fixit Amor, quo me violentius ussit,
hoc melior facti vulneris ultor ero.
non ego, Phoebe, datas a te mihi mentiar artes,25
nec nos aëriae voce monemur avis,
nec mihi sunt visae Clio Cliusque sorores
servanti pecudes vallibus, Ascra, tuis;
usus opus movet hoc: vati parete perito;
vera canam. coeptis, mater Amoris, ades.30
este procul, vittae tenues, insigne pudoris,
quaeque tegis medios instita longa pedes:
nos Venerem tutam concessaque furta canemus
inque meo nullum carmine crimen erit.
principio, quod amare velis, reperire labora,35
qui nova nunc primum miles in arma venis;
proximus huic labor est placitam exorare puellam;
tertius, ut longo tempore duret amor.
hic modus; haec nostro signabitur area curru;
haec erit admissa meta premenda rota.40
[Wo sind Mädchen zu finden?]
Dum licet et loris passim potes ire solutis,
elige cui dicas »tu mihi sola places.«
haec tibi non tenues veniet delapsa per auras;
quaerenda est oculis apta puella tuis.
scit bene venator, cervis ubi retia tendat;45
scit bene, qua frendens valle moretur aper;
aucupibus noti frutices; qui sustinet hamos,
novit quae multo pisce natentur aquae:
tu quoque, materiam longo qui quaeris amori,
ante frequens quo sit disce puella loco.50
non ego quaerentem vento dare vela iubebo,
nec tibi ut invenias longa terenda via est.
Andromedan Perseus nigris portarit ab Indis,
raptaque sit Phrygio Graia puella viro;
tot tibi tamque dabit formosas Roma puellas,55
»haec habet« ut dicas »quicquid in orbe fuit.«
Gargara quot segetes, quot habet Methymna racemos,
aequore quot pisces, fronde teguntur aves,
quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas:
mater in Aeneae constitit urbe sui.60
seu caperis primis et adhuc crescentibus annis,
ante oculos veniet vera puella tuos;
sive cupis iuvenem, iuvenes tibi mille placebunt:
cogeris voti nescius esse tui.
seu te forte iuvat sera et sapientior aetas,65
hoc quoque, crede mihi, plenius agmen erit.
[Verschiedene Treffpunkte in Rom]
Tu modo Pompeia lentus spatiare sub umbra,
cum sol Herculei terga leonis adit,
aut ubi muneribus nati sua munera mater
addidit, externo marmore dives opus;70
nec tibi vitetur quae priscis sparsa tabellis
porticus auctoris Livia nomen habet,
quaque parare necem miseris patruelibus ausae
Belides et stricto stat ferus ense pater;
nec te praetereat Veneri ploratus Adonis75
cultaque Iudaeo septima sacra Syro,
nec fuge linigerae Memphitica templa iuvencae
(multas illa facit, quod fuit ipsa Iovi);
et fora conveniunt (quis credere possit?) amori,
flammaque in arguto saepe reperta foro.80
subdita qua Veneris facto de marmore templo
Appias expressis aëra pulsat aquis,
illo saepe loco capitur consultus Amori,
quique aliis cavit, non cavet ipse sibi;
illo saepe loco desunt sua verba diserto,85
resque novae veniunt, causaque agenda sua est.
hunc Venus e templis, quae sunt confinia, ridet;
qui modo patronus, nunc cupit esse cliens.
[Das Theater]
Sed tu praecipue curvis venare theatris;
haec loca sunt voto fertiliora tuo.90
illic invenies quod ames, quod ludere possis,
quodque semel tangas, quodque tenere velis.
ut redit itque frequens longum formica per agmen,
granifero solitum cum vehit ore cibum,
aut ut apes saltusque suos et olentia nactae95
pascua per flores et thyma summa volant,
sic ruit ad celebres cultissima femina ludos;
copia iudicium saepe morata meum est.
spectatum veniunt, veniunt spectentur ut ipsae;
ille locus casti damna pudoris habet.100
primus sollicitos fecisti, Romule, ludos,
cum iuvit viduos rapta Sabina viros.
tunc neque marmoreo pendebant vela theatro,
nec fuerant liquido pulpita rubra croco;
illic quas tulerant nemorosa Palatia frondes105
simpliciter positae scena sine arte fuit;
in gradibus sedit populus de caespite factis,
qualibet hirsutas fronde tegente comas.
respiciunt oculisque notant sibi quisque puellam
quam velit, et tacito pectore multa movent;110
dumque rudem praebente modum tibicine Tusco
ludius aequatam ter pede pulsat humum,
in medio plausu (plausus tunc arte carebant)
rex populo praedae signa petita dedit.
protinus exiliunt animum clamore fatentes115
virginibus cupidas iniciuntque manus;
ut fugiunt aquilas, timidissima turba, columbae
utque fugit visos agna novella lupos,
sic illae timuere viros sine lege ruentes;
constitit in nulla qui fuit ante color.120
nam timor unus erat, facies non una timoris:
pars laniat crines, pars sine mente sedet;
altera maesta silet, frustra vocat altera matrem;
haec queritur, stupet haec; haec manet, illa fugit.
ducuntur raptae, genialis praeda, puellae,125
et potuit multas ipse decere timor.
si qua repugnarat nimium comitemque negarat,
sublatam cupido vir tulit ipse sinu
atque ita »quid teneros lacrimis corrumpis ocellos?
quod matri pater est, hoc tibi« dixit »ero.«130
Romule, militibus scisti dare commoda solus:
haec mihi si dederis commoda, miles ero.
scilicet ex illo sollemni more theatra
nunc quoque formosis insidiosa manent.
[Zirkus und Arena]
Nec te nobilium fugiat certamen equorum:135
multa capax populi commoda Circus habet.
nil opus est digitis per quos arcana loquaris,
nec tibi per nutus accipienda nota est;
proximus a domina nullo prohibente sedeto;
iunge tuum lateri qua potes usque latus.140
et bene, quod cogit, si nolis, linea iungi,
quod tibi tangenda est lege puella loci.
hic tibi quaeratur socii sermonis origo,
et moveant primos publica verba sonos:
cuius equi veniant facito, studiose, requiras,145
nec mora, quisquis erit cui favet illa, fave.
at cum pompa frequens caelestibus ibit eburnis,
tu Veneri dominae plaude favente manu;
utque fit, in gremium pulvis si forte puellae
deciderit, digitis excutiendus erit;150
etsi nullus erit pulvis, tamen excute nullum:
quaelibet officio causa sit apta tuo;
pallia si terra nimium demissa iacebunt,
collige et inmunda sedulus effer humo:
protinus, officii pretium, patiente puella155
contingent oculis crura videnda tuis.
respice praeterea, post vos quicumque sedebit,
ne premat opposito mollia terga genu.
parva levis capiunt animos: fuit utile multis
pulvinum facili composuisse manu;160
profuit et tenui ventos movisse tabella
et cava sub tenerum scamna dedisse pedem.
hos aditus Circusque novo praebebit amori
sparsaque sollicito tristis harena foro.
illa saepe puer Veneris pugnavit harena165
et, qui spectavit vulnera, vulnus habet:
dum loquitur tangitque manum poscitque libellum
et quaerit posito pignore, vincat uter,
saucius ingemuit telumque volatile sensit
et pars spectati muneris ipse fuit.170
[Gespielte Seeschlacht und Triumphzug]
Quid, modo cum belli navalis imagine Caesar
Persidas induxit Cecropiasque rates?
nempe ab utroque mari iuvenes, ab utroque puellae
venere, atque ingens orbis in Urbe fuit.
quis non invenit turba, quod amaret, in illa?175
eheu, quam multos advena torsit amor!
ecce, parat Caesar, domito quod defuit orbi,
addere: nunc, Oriens ultime, noster eris.
Parthe, dabis poenas; Crassi gaudete sepulti
signaque barbaricas non bene passa manus.180
ultor adest primisque ducem profitetur in annis
bellaque non puero tractat agenda puer.
parcite natales timidi numerare deorum:
Caesaribus virtus contigit ante diem.
ingenium caeleste suis velocius annis185
surgit et ignavae fert male damna morae:
parvus erat manibusque duos Tirynthius angues
pressit et in cunis iam Iove dignus erat;
nunc quoque qui puer es, quantus tum, Bacche, fuisti,
cum timuit thyrsos India victa tuos?190
auspiciis annisque patris, puer, arma movebis
et vinces annis auspiciisque patris.
tale rudimentum tanto sub nomine debes,
nunc iuvenum princeps, deinde future senum;
cum tibi sint fratres, fratres ulciscere laesos,195
cumque pater tibi sit, iura tuere patris.
induit arma tibi genitor patriaeque tuusque;
hostis ab invito regna parente rapit.
tu pia tela feres, sceleratas ille sagittas;
stabit pro signis iusque piumque tuis.200
vincuntur causa Parthi, vincantur et armis:
Eoas Latio dux meus addat opes.
Marsque pater Caesarque pater, date numen eunti:
nam deus e vobis alter es, alter eris.
auguror en, vinces, votivaque carmina reddam205
et magno nobis ore sonandus eris:
consistes aciemque meis hortabere verbis
(o desint animis ne mea verba tuis!);
tergaque Parthorum Romanaque pectora dicam
telaque, ab averso quae iacit hostis equo.210
qui fugis ut vincas, quid victo, Parthe, relinques?
Parthe, malum iam nunc Mars tuus omen habet.
ergo erit illa dies, qua tu, pulcherrime rerum,
quattuor in niveis aureus ibis equis;
ibunt ante duces onerati colla catenis,215
ne possint tuti, qua prius, esse fuga.
spectabunt laeti iuvenes mixtaeque puellae,
diffundetque animos omnibus ista dies;
atque aliqua ex illis cum regum nomina quaeret,
quae loca, qui montes quaeve ferantur aquae,220
omnia responde, nec tantum si qua rogabit;
et quae nescieris, ut bene nota refer:
hic est Euphrates, praecinctus harundine frontem;
cui coma dependet caerula, Tigris erit;
hos facito Armenios, haec est Danaëia Persis;225
urbs in Achaemeniis vallibus ista fuit;
ille vel ille duces, et erunt quae nomina dicas,
si poteris, vere, si minus, apta tamen.
[Das Gastmahl]
Dant etiam positis aditum convivia mensis;
est aliquid praeter vina, quod inde petas.230
saepe illic positi teneris adducta lacertis
purpureus Bacchi cornua pressit Amor,
vinaque cum bibulas sparsere Cupidinis alas,
permanet et capto stat gravis ille loco.
ille quidem pennas velociter excutit udas,235
sed tamen et spargi pectus Amore nocet.
vina parant animos faciuntque caloribus aptos;
cura fugit multo diluiturque mero.
tunc veniunt risus, tum pauper cornua sumit,
tum dolor et curae rugaque frontis abit.240
tunc aperit mentes aevo rarissima nostro
simplicitas, artes excutiente deo.
illic saepe animos iuvenum rapuere puellae,
et Venus in vinis ignis in igne fuit.
hic tu fallaci nimium ne crede lucernae:245
iudicio formae noxque merumque nocent.
luce deas caeloque Paris spectavit aperto,
cum dixit Veneri »vincis utramque, Venus.«
nocte latent mendae vitioque ignoscitur omni,
horaque formosam quamlibet illa facit.250
consule de gemmis, de tincta murice lana,
consule de facie corporibusque diem.
[Treffpunkte außerhalb Roms]
Quid tibi femineos coetus venatibus aptos
enumerem? numero cedet harena meo.
quid referam Baias praetextaque litora Bais255
et quae de calido sulphure fumat aqua?
hinc aliquis vulnus referens in pectore dixit
»non haec, ut fama est, unda salubris erat.«
ecce, suburbanae templum nemorale Dianae
partaque per gladios regna nocente manu;260
illa, quod est virgo, quod tela Cupidinis odit,
multa dedit populo vulnera, multa dabit.
[Wie erobert man Mädchen?]
Hactenus, unde legas quod ames, ubi retia ponas,
praecipit imparibus vecta Thalea rotis.
nunc tibi quae placuit, quas sit capienda per artes,265
dicere praecipuae molior artis opus.
quisquis ubique, viri, dociles advertite mentes
pollicitisque favens vulgus adeste meis.
[Selbstvertrauen]
Prima tuae menti veniat fiducia, cunctas
posse capi: capies, tu modo tende plagas.270
vere prius volucres taceant, aestate cicadae,
Maenalius lepori det sua terga canis,
femina quam iuveni blande temptata repugnet;
haec quoque, quam poteris credere nolle, volet.
utque viro furtiva Venus, sic grata puellae;275
vir male dissimulat, tectius illa cupit.
conveniat maribus ne quam nos ante rogemus,
femina iam partes victa rogantis aget.
mollibus in pratis admugit femina tauro,
femina cornipedi semper adhinnit equo:280
parcior in nobis nec tam furiosa libido;
legitimum finem flamma virilis habet.
Byblida quid referam, vetito quae fratris amore
arsit et est laqueo fortiter ulta nefas?
Myrrha patrem, sed non qua filia debet, amavit,285
et nunc obducto cortice pressa latet;
illius lacrimis, quas arbore fundit odora,
unguimur, et dominae nomina gutta tenet.
forte sub umbrosis nemorosae vallibus Idae
candidus, armenti gloria, taurus erat,290
signatus tenui media inter cornua nigro;
una fuit labes, cetera lactis erant.
illum Cnosiadesque Cydoneaeque iuvencae
optarunt tergo sustinuisse suo.
Pasiphaë fieri gaudebat adultera tauri;295
invida formosas oderat illa boves.
nota cano; non hoc, centum quae sustinet urbes,
quamvis sit mendax, Creta negare potest.
ipsa novas frondes et prata tenerrima tauro
fertur inadsueta subsecuisse manu;300
it comes armentis, nec ituram cura moratur
coniugis, et Minos a bove victus erat.
quo tibi, Pasiphaë, pretiosas sumere vestes?
ille tuus nullas sentit adulter opes.
quid tibi cum speculo montana armenta petenti?305
quid totiens positas fingis inepta comas?
crede tamen speculo, quod te negat esse iuvencam:
quam cuperes fronti cornua nata tuae!
sive placet Minos, nullus quaeratur adulter;
sive virum mavis fallere, falle viro.310
in nemus et saltus thalamo regina relicto
fertur, ut Aonio concita Baccha deo.
a, quotiens vaccam vultu spectavit iniquo
et dixit »domino cur placet ista meo?
aspice ut ante ipsum teneris exultet in herbis;315
nec dubito quin se stulta decere putet«!
dixit et ingenti iamdudum de grege duci
iussit et inmeritam sub iuga curva trahi,
aut cadere ante aras commentaque sacra coëgit
et tenuit laeta paelicis exta manu;320
paelicibus quotiens placavit numina caesis
atque ait exta tenens »ite, placete meo«
et modo se Europen fieri, modo postulat Ion,
altera quod bos est, altera vecta bove!
hanc tamen implevit vacca deceptus acerna325
dux gregis, et partu proditus auctor erat.
Cressa Thyesteo si se abstinuisset amore
(et quantum est uno posse carere viro!),
non medium rupisset iter curruque retorto
Auroram versis Phoebus adisset equis.330
filia purpureos Niso furata capillos
pube premit rabidos inguinibusque canes.
qui Martem terra, Neptunum effugit in undis,
coniugis Atrides victima dira fuit.
cui non defleta est Ephyraeae flamma Crëusae335
et nece natorum sanguinolenta parens?
flevit Amyntorides per inania lumina Phoenix;
Hippolytum rabidi diripuistis equi.
quid fodis inmeritis, Phineu, sua lumina natis?
poena reversura est in caput ista tuum.340
omnia feminea sunt ista libidine mota;
acrior est nostra plusque furoris habet.
ergo age, ne dubita cunctas sperare puellas:
vix erit e multis, quae neget, una, tibi.
quae dant, quaeque negant, gaudent tamen esse rogatae:345
ut iam fallaris, tuta repulsa tua est.
sed cur fallaris, cum sit nova grata voluptas
et capiant animos plus aliena suis?
fertilior seges est alienis semper in agris
vicinumque pecus grandius uber habet.350
[Vom Umgang mit der Dienerin]
Sed prius ancillam captandae nosse puellae
cura sit: accessus molliet illa tuos.
proxima consiliis dominae sit ut illa, videto,
neve parum tacitis conscia fida iocis.
hanc tu pollicitis, hanc tu corrumpe rogando:355
quod petis, ex facili, si volet illa, feres.
illa leget tempus (medici quoque tempora servant)
quo facilis dominae mens sit et apta capi;
mens erit apta capi tum, cum laetissima rerum
ut seges in pingui luxuriabit humo.360
pectora, dum gaudent nec sunt adstricta dolore,
ipsa patent; blanda tum subit arte Venus.
tum, cum tristis erat, defensa est Ilios armis;
militibus gravidum laeta recepit equum.
tum quoque temptanda est, cum paelice laesa dolebit;365
tum facies opera, ne sit inulta, tua.
hanc matutinos pectens ancilla capillos
incitet et velo remigis addat opem,
et secum tenui suspirans murmure dicat
»at, puto, non poteras ipsa referre vicem.«370
tum de te narret, tum persuadentia verba
addat, et insano iuret amore mori.
sed propera, ne vela cadant auraeque residant:
ut fragilis glacies, interit ira mora.
quaeris an hanc ipsam prosit violare ministram?375
talibus admissis alea grandis inest.
haec a concubitu fit sedula, tardior illa;
haec dominae munus te parat, illa sibi.
casus in eventu est: licet hic indulgeat ausis,
consilium tamen est abstinuisse meum.380
non ego per praeceps et acuta cacumina vadam,
nec iuvenum quisquam me duce captus erit.
si tamen illa tibi, dum dat recipitque tabellas,
corpore, non tantum sedulitate, placet,
fac domina potiare prius, comes illa sequatur:385
non tibi ab ancilla est incipienda Venus.
hoc unum moneo, si quid modo creditur arti
nec mea dicta rapax per mare ventus agit:
aut †non temptasses† aut perfice: tollitur index,
cum semel in partem criminis ipsa venit.390
non avis utiliter viscatis effugit alis,
non bene de laxis cassibus exit aper.
saucius arrepto piscis teneatur ab hamo:
perprime temptatam nec nisi victor abi.394
sed bene celetur: bene si celabitur index,397
notitiae suberit semper amica tuae.
[Die Wahl des Zeitpunkts]
Tempora qui solis operosa colentibus arva,
fallitur, et nautis aspicienda putat.400
nec semper credenda Ceres fallacibus arvis
nec semper viridi concava puppis aquae,
nec teneras semper tutum captare puellas:
saepe dato melius tempore fiet idem.
sive dies suberit natalis sive Kalendae,405
quas Venerem Marti continuasse iuvat,
sive erit ornatus non, ut fuit ante, sigillis,
sed regum positas Circus habebit opes,
differ opus: tunc tristis hiems, tunc Pliades instant,
tunc tener aequorea mergitur Haedus aqua;410
tunc bene desinitur; tunc si quis creditur alto,
vix tenuit lacerae naufraga membra ratis.
tum licet incipias, qua flebilis Allia luce
vulneribus Latiis sanguinolenta fuit,
quaque die redeunt rebus minus apta gerendis415
culta Palaestino septima festa Syro.
magna superstitio tibi sit natalis amicae,
quaque aliquid dandum est, illa sit atra dies.
[Geschenke und Liebesbriefe]
Cum bene vitaris, tamen auferet; invenit artem
femina, qua cupidi carpat amantis opes.420
institor ad dominam veniet discinctus emacem,
expediet merces teque sedente suas;
quas illa inspicias, sapere ut videare, rogabit;
oscula deinde dabit, deinde rogabit emas.
hoc fore contentam multos iurabit in annos;425
nunc opus esse sibi, nunc bene dicet emi.
si non esse tibi, quos des, causabere nummos,
littera poscetur, ne didicisse iuvet.
quid, quasi natali cum poscit munera libo
et, quotiens opus est, nascitur illa sibi?430
quid, cum mendaci damno maestissima plorat
elapsusque cava fingitur aure lapis?
multa rogant utenda dari, data reddere nolunt;
perdis, et in damno gratia nulla tuo.
non mihi, sacrilegas meretricum ut persequar artes,435
cum totidem linguis sint satis ora decem.
cera vadum temptet rasis infusa tabellis,
cera tuae primum conscia mentis eat;
blanditias ferat illa tuas imitataque amantum
verba, nec exiguas, quisquis es, adde preces.440
Hectora donavit Priamo prece motus Achilles;
flectitur iratus voce rogante deus.
promittas facito, quid enim promittere laedit?
pollicitis dives quilibet esse potest.
Spes tenet in tempus, semel est si credita, longum;445
illa quidem fallax, sed tamen apta, dea est.
si dederis aliquid, poteris ratione relinqui:
praeteritum tulerit perdideritque nihil.
at quod non dederis, semper videare daturus:
sic dominum sterilis saepe fefellit ager.450
sic, ne perdiderit, non cessat perdere lusor,
et revocat cupidas alea saepe manus.
hoc opus, hic labor est, primo sine munere iungi:
ne dederit gratis quae dedit, usque dabit.
ergo eat et blandis peraretur littera verbis455
exploretque animos primaque temptet iter:
littera Cydippen pomo perlata fefellit,
insciaque est verbis capta puella suis.
disce bonas artes, moneo, Romana iuventus,
non tantum trepidos ut tueare reos:460
quam populus iudexque gravis lectusque senatus,
tam dabit eloquio victa puella manus.
sed lateant vires, nec sis in fronte disertus;
effugiant voces verba molesta tuae.
quis, nisi mentis inops, tenerae declamat amicae?465
saepe valens odii littera causa fuit.
sit tibi credibilis sermo consuetaque verba,
blanda tamen, praesens ut videare loqui.
si non accipiet scriptum inlectumque remittet,
lecturam spera propositumque tene.470
tempore difficiles veniunt ad aratra iuvenci,
tempore lenta pati frena docentur equi.
ferreus adsiduo consumitur anulus usu,
interit adsidua vomer aduncus humo.
quid magis est saxo durum, quid mollius unda?475
dura tamen molli saxa cavantur aqua.
Penelopen ipsam, persta modo, tempore vinces:
capta vides sero Pergama, capta tamen.
legerit et nolit rescribere, cogere noli;
tu modo blanditias fac legat usque tuas.480
quae voluit legisse, volet rescribere lectis:
per numeros veniunt ista gradusque suos.
forsitan et primo veniet tibi littera tristis
quaeque roget ne se sollicitare velis;
quod rogat illa, timet; quod non rogat, optat, ut instes:485
insequere, et voti postmodo compos eris.
[Sonstige Annäherungsversuche]
Interea, sive illa toro resupina feretur,
lecticam dominae dissimulanter adi;
neve aliquis verbis odiosas offerat auris,
qua potes, ambiguis callidus abde notis.490
seu pedibus vacuis illi spatiosa teretur
porticus, hic socias tu quoque iunge moras,
et modo praecedas facito, modo terga sequaris,
et modo festines et modo lentus eas.
nec tibi de mediis aliquot transire columnas495
sit pudor aut lateri continuasse latus,
nec sine te curvo sedeat speciosa theatro:
quod spectes, umeris adferet illa suis.
illam respicias, illam mirere licebit,
multa supercilio, multa loquare notis;500
et plaudas aliquam mimo saltante puellam,
et faveas illi, quisquis agatur amans.
cum surgit, surges; donec sedet illa, sedebis:
arbitrio dominae tempora perde tuae.
[Männliche Schönheitspflege]
Sed tibi nec ferro placeat torquere capillos,505
nec tua mordaci pumice crura teras;
ista iube faciant, quorum Cybeleïa mater
concinitur Phrygiis exululata modis.
forma viros neglecta decet; Minoïda Theseus
abstulit, a nulla tempora comptus acu;510
Hippolytum Phaedra, nec erat bene cultus, amavit;
cura deae silvis aptus Adonis erat.
munditie placeant, fuscentur corpora Campo;
sit bene conveniens et sine labe toga.
†lingua ne rigeat†; careant rubigine dentes;515
nec vagus in laxa pes tibi pelle natet;
nec male deformet rigidos tonsura capillos:
sit coma, sit trita barba resecta manu.
et nihil emineant et sint sine sordibus ungues,
inque cava nullus stet tibi nare pilus.520
nec male odorati sit tristis anhelitus oris,
nec laedat naris virque paterque gregis.
cetera lascivae faciant concede puellae
et si quis male vir quaerit habere virum.
[Bacchus und Ariadne]
Ecce, suum vatem Liber vocat: hic quoque amantis525
adiuvat et flammae, qua calet ipse, favet.
Cnosis in ignotis amens errabat harenis,
qua brevis aequoreis Dia feritur aquis;
utque erat e somno, tunica velata recincta,
nuda pedem, croceas inreligata comas,530
Thesea crudelem surdas clamabat ad undas,
indigno teneras imbre rigante genas.
clamabat flebatque simul, sed utrumque decebat;
non facta est lacrimis turpior illa suis.
iamque iterum tundens mollissima pectora palmis535
»perfidus ille abiit: quid mihi fiet?« ait;
»quid mihi fiet?« ait; sonuerunt cymbala toto
litore et adtonita tympana pulsa manu.
excidit illa metu rupitque novissima verba;
nullus in exanimi corpore sanguis erat.540
ecce, Mimallonides sparsis in terga capillis,
ecce, leves Satyri, praevia turba dei.
ebrius, ecce, senex pando Silenus asello
vix sedet et pressas continet arte iubas.
dum sequitur Bacchas, Bacchae fugiuntque petuntque,545
quadrupedem ferula dum malus urget eques,
in caput aurito cecidit delapsus asello;
clamarunt Satyri »surge age, surge, pater.«
iam deus in curru, quem summum texerat uvis,
tigribus adiunctis aurea lora dabat;550
et color et Theseus et vox abiere puellae,
terque fugam petiit terque retenta metu est.
horruit, ut steriles agitat quas ventus aristas,
ut levis in madida canna palude tremit.
cui deus »en, adsum tibi cura fidelior« inquit;555
»pone metum, Bacchi Cnosias uxor eris.
munus habe caelum: caelo spectabere sidus;
saepe reges dubiam Cressa Corona ratem.«
dixit et e curru, ne tigres illa timeret,
desilit (inposito cessit harena pede)560
implicitamque sinu, neque enim pugnare valebat,
abstulit: in facili est omnia posse deo.
pars »Hymenaee« canunt, pars clamant »Euhion, euhoe«;
sic coeunt sacro nupta deusque toro.
[Das Gastmahl]
Ergo, ubi contigerint positi tibi munera Bacchi565
atque erit in socii femina parte tori,
Nycteliumque patrem nocturnaque sacra precare
ne iubeant capiti vina nocere tuo.
hic tibi multa licet sermone latentia tecto
dicere, quae dici sentiat illa sibi,570
blanditiasque leves tenui perscribere vino,
ut dominam in mensa se legat illa tuam,
atque oculos oculis spectare fatentibus ignem:
saepe tacens vocem verbaque vultus habet.
fac primus rapias illius tacta labellis575
pocula, quaque bibet parte puella, bibas;
et quemcumque cibum digitis libaverit illa,
tu pete, dumque petes, sit tibi tacta manus.
sint etiam tua vota viro placuisse puellae:
utilior vobis factus amicus erit.580
huic, si sorte bibes, sortem concede priorem,
huic detur capiti missa corona tuo.
sive erit inferior seu par, prior omnia sumat,
nec dubites illi verba secunda loqui.
tuta frequensque via est, per amici fallere nomen;585
tuta frequensque licet sit via, crimen habet.
[inde procurator nimium quoque multa procurat
et sibi mandatis plura videnda putat.]
certa tibi a nobis dabitur mensura bibendi:
officium praestent mensque pedesque suum.590
iurgia praecipue vino stimulata caveto
et nimium faciles ad fera bella manus.
occidit Eurytion stulte data vina bibendo:
aptior est dulci mensa merumque ioco.
si vox est, canta; si mollia bracchia, salta;595
et, quacumque potes dote placere, place.
ebrietas ut vera nocet, sic ficta iuvabit:
fac titubet blaeso subdola lingua sono,
ut, quicquid facias dicasve protervius aequo,
credatur nimium causa fuisse merum.600
et bene dic dominae, bene, cum quo dormiat illa;
sed male sit tacita mente precare viro.
[Überredung und Schmeichelei]
At cum discedet mensa conviva remota,
ipsa tibi accessus turba locumque dabit.
insere te turbae leviterque admotus eunti605
velle latus digitis et pede tange pedem.
conloquii iam tempus adest; fuge rustice longe
hinc Pudor: audentem Forsque Venusque iuvat.
non tua sub nostras veniat facundia leges;
fac tantum cupias, sponte disertus eris.610
est tibi agendus amans imitandaque vulnera verbis;
haec tibi quaeratur qualibet arte fides.
nec credi labor est: sibi quaeque videtur amanda;
pessima sit, nulli non sua forma placet.
saepe tamen vere coepit simulator amare;615
saepe, quod incipiens finxerat esse, fuit.
(quo magis, o, faciles imitantibus este, puellae:
fiet amor verus, qui modo falsus erat.)
blanditiis animum furtim deprendere nunc sit,
ut pendens liquida ripa subestur aqua.620
nec faciem nec te pigeat laudare capillos
et teretes digitos exiguumque pedem:
delectant etiam castas praeconia formae;
virginibus curae grataque forma sua est.
nam cur in Phrygiis Iunonem et Pallada silvis625
nunc quoque iudicium non tenuisse pudet?
laudatas ostendit avis Iunonia pinnas;
si tacitus spectes, illa recondit opes.
quadrupedes inter rapidi certamina cursus
depexaeque iubae plausaque colla iuvant.630
[Versprechungen, Betrug, falsche Tränen]
Nec timide promitte: trahunt promissa puellas;
pollicito testes quoslibet adde deos.
Iuppiter ex alto periuria ridet amantum
et iubet Aeolios inrita ferre Notos.
per Styga Iunoni falsum iurare solebat635
Iuppiter: exemplo nunc favet ipse suo.
expedit esse deos et, ut expedit, esse putemus;
dentur in antiquos tura merumque focos.
nec secura quies illos similisque sopori
detinet: innocue vivite, numen adest.640
reddite depositum; pietas sua foedera servet;
fraus absit; vacuas caedis habete manus.
ludite, si sapitis, solas impune puellas:
hac magis est una fraude pudenda fides.
fallite fallentes; ex magna parte profanum645
sunt genus: in laqueos, quos posuere, cadant.
dicitur Aegyptos caruisse iuvantibus arva
imbribus atque annos sicca fuisse novem,
cum Thrasius Busirin adit monstratque piari
hospitis adfuso sanguine posse Iovem.650
illi Busiris »fies Iovis hostia primus«
inquit »et Aegypto tu dabis hospes aquam.«
et Phalaris tauro violenti membra Perilli
torruit; infelix inbuit auctor opus.
iustus uterque fuit, neque enim lex aequior ulla est655
quam necis artifices arte perire sua.
ergo, ut periuras merito periuria fallant,
exemplo doleat femina laesa suo.
et lacrimae prosunt; lacrimis adamanta movebis:
fac madidas videat, si potes, illa genas.660
si lacrimae, neque enim veniunt in tempore semper,
deficient, uncta lumina tange manu.
[Küsse, Gewalt, männliche Initiative]
Quis sapiens blandis non misceat oscula verbis?
illa licet non det, non data sume tamen.
pugnabit primo fortassis et »improbe« dicet;665
pugnando vinci se tamen illa volet.
tantum, ne noceant teneris male rapta labellis
neve queri possit dura fuisse, cave.
oscula qui sumpsit, si non et cetera sumit,
haec quoque, quae data sunt, perdere dignus erit.670
quantum defuerat pleno post oscula voto?
ei mihi, rusticitas, non pudor ille fuit.
vim licet appelles: grata est vis ista puellis;
quod iuvat, invitae saepe dedisse volunt.
quaecumque est Veneris subita violata rapina,675
gaudet, et inprobitas muneris instar habet.
at quae, cum posset cogi, non tacta recessit,
ut simulet vultu gaudia, tristis erit.
vim passa est Phoebe, vis est allata sorori;
et gratus raptae raptor uterque fuit.680
fabula nota quidem, sed non indigna referri,
Scyrias Haemonio iuncta puella viro.
iam dea laudatae dederat mala praemia formae
colle sub Idaeo vincere digna duas;
iam nurus ad Priamum diverso venerat orbe,685
Graiaque in Iliacis moenibus uxor erat;
iurabant omnes in laesi verba mariti,
nam dolor unius publica causa fuit.
turpe, nisi hoc matris precibus tribuisset, Achilles
veste virum longa dissimulatus erat.690
quid facis, Aeacide? non sunt tua munera lanae;
tu titulos alia Palladis arte petes.
quid tibi cum calathis? clipeo manus apta ferendo est;
pensa quid in dextra, qua cadet Hector, habes?
reice succinctos operoso stamine fusos:695
quassanda est ista Pelias hasta manu.
forte erat in thalamo virgo regalis eodem;
haec illum stupro comperit esse virum.
viribus illa quidem victa est (ita credere oportet),
sed voluit vinci viribus illa tamen.700
saepe »mane« dixit, cum iam properaret Achilles:
fortia nam posito sumpserat arma colo.
vis ubi nunc illa est? quid blanda voce moraris
auctorem stupri, Deïdamia, tui?
scilicet, ut pudor est quaedam coepisse priorem,705
sic alio gratum est incipiente pati.
a, nimia est iuveni propriae fiducia formae,
expectat si quis, dum prior illa roget.
vir prior accedat, vir verba rogantia dicat;
excipiat blandas comiter illa preces.710
ut potiare, roga: tantum cupit illa rogari;
da causam voti principiumque tui.
Iuppiter ad veteres supplex heroïdas ibat;
corrupit magnum nulla puella Iovem.
[Gespielte Zurückhaltung]
Si tamen a precibus tumidos accedere fastus715
senseris, incepto parce referque pedem.
quod refugit, multae cupiunt; odere, quod instat:
lenius instando taedia tolle tui.
nec semper Veneris spes est profitenda roganti;
intret amicitiae nomine tectus amor.720
hoc aditu vidi tetricae data verba puellae;
qui fuerat cultor, factus amator erat.
[Das Aussehen des Liebenden]
Candidus in nauta turpis color: aequoris unda
debet et a radiis sideris esse niger;
turpis et agricolae, qui vomere semper adunco725
et gravibus rastris sub Iove versat humum;
et tua, Palladiae petitur cui fama coronae,
candida si fuerint corpora, turpis eris.
palleat omnis amans: hic est color aptus amanti;
hoc decet, hoc multis †non valuisse† putant.730
pallidus in Side silvis errabat Orion;
pallidus in lenta Naïde Daphnis erat.
arguat et macies animum, nec turpe putaris
palliolum nitidis inposuisse comis.
attenuant iuvenum vigilatae corpora noctes735
curaque et in magno qui fit amore dolor.
ut voto potiare tuo, miserabilis esto,
ut qui te videat dicere possit »amas.«
[Warnung vor Freunden]
Conquerar an moneam mixtum fas omne nefasque?
nomen amicitia est, nomen inane fides.740
ei mihi, non tutum est, quod ames, laudare sodali:
cum tibi laudanti credidit, ipse subit.
»at non Actorides lectum temeravit Achillis;
quantum ad Pirithoum, Phaedra pudica fuit.
Hermionen Pylades, qua Pallada Phoebus, amabat,745
quodque tibi geminus, Tyndari, Castor, erat.«
si quis idem sperat, iacturas poma myricas
speret et e medio flumine mella petat.
nil nisi turpe iuvat; curae sua cuique voluptas;
haec quoque ab alterius grata dolore venit.750
heu facinus, non est hostis metuendus amanti;
quos credis fidos, effuge: tutus eris.
cognatum fratremque cave carumque sodalem;
praebebit veros haec tibi turba metus.
[Der Liebende als Verwandlungskünstler]
Finiturus eram, sed sunt diversa puellis755
pectora; mille animos excipe mille modis.
nec tellus eadem parit omnia: vitibus illa
convenit, haec oleis; hic bene farra virent.
pectoribus mores tot sunt, quot in ore figurae:
qui sapit, innumeris moribus aptus erit,760
utque leves Proteus modo se tenuabit in undas,
nunc leo, nunc arbor, nunc erit hirtus aper.
hi iaculo pisces, illi capiuntur ab hamis,
hos cava contento retia fune trahunt:
nec tibi conveniet cunctos modus unus ad annos;765
longius insidias cerva videbit anus.
si doctus videare rudi petulansve pudenti,
diffidet miserae protinus illa sibi.
inde fit ut, quae se timuit committere honesto,
vilis ad amplexus inferioris eat.770
[Überleitung]
Pars superat coepti, pars est exhausta, laboris;
hic teneat nostras ancora iacta rates.
[Einleitung]