image

Leontina Lergier-Caviezel

Davos ils mugrins

Per scriver quest’ovra ha l’autura retschavì ina contribuziun da la fundaziun svizra per la cultura Pro Helvetia.

Grazia fitg per il sustegn a la producziun dal cudesch:

SWISSLOS/Promoziun da la cultura, chantun Grischun
Pro Helvetia, fundaziun svizra per la cultura
Vischnaunca Lumnezia
Fundaziun Winterhalter
Fundaziun Anton Cadonau

Maletg cuverta
Lectorat e correctorat
Concept grafic
Responsabla per l’ediziun
 
Scrittira

Vrin, © Surselva Tourismus AG
Silvana Derungs
Spescha Visual Design, Ramun Spescha
Chasa Editura Rumantscha,
Anita Capaul
Sabon Roman

© 2018 Chasa Editura Rumantscha, Cuira

La Chasa Editura Rumantscha vegn purtada da la Lia Rumantscha e da l’Uniun per la Litteratura Rumantscha ed è sustegnida dal chantun Grischun e da la Confederaziun.

ISBN: 978-3-03845-056-6
eISBN: 978-3-03845-925-5

Leontina
Lergier-Caviezel

Davos ils mugrins        

image

Prolog

Ses egls ein stezs, ella ei eria e freida. Vegn mai a saver tradir enzatgei.

Urschla ei en bara e mo pauchets ein seradunai en baselgia per la messa da sepultura. In sulet tschupi ei pustaus encunter il vischi a mesa baselgia e la damonda che dat da lignar alla raspada ei palpabla. Tgi ei il donatur? Il fegl? El che ha bandunau mumma e casa strusch ch’el ei staus ord scola. E ch’ei mai turnaus pli. Ils paucs parents dalla metta, zacons cusrins e parentella meins datier, hagien gnanc idea nua ch’il schani seigi pigliaus vi. Ha ei num en vischnaunca. Gie gnanc sia onda, la suletta sora da siu bab ch’ei dagitg morts, seigi informada. Quei che seigi denton strusch da far curvien, vevi quell’onda gie mai giu in contact pli stretg cun il fegl dalla metta permiert. Era buca dil temps che quel mavi aunc a scola en vischnaunca. L’onda en questiun vevi para nuota giu marveglias pli, ni dalla quinada ni dil nevs, suenter il gi disgraziau avon onns. Suenter il drama che veva fatg balluccar e stremblir ils fundaments dall’entira vischnaunca. Pir ch’in tiaratriembel. Il schabetg vevi muentau in e scadin e plein snuezi eri la glieud stada a garnugl e vevi empruau da capir.

Vischin Pieder, ch’era vegnius ina sera da matg giu da siu mises cun ina brenta latg per sia famiglia, veva viu il fegliet dad Urschla sesend sin scala avon esch tut sepiars. Survegnend negina risposta, era el ius pli datier e veva cuninaga fatg persenn che zatgei stueva esser capitau. El era entraus en casa dils vischins e veva anflau Urschla en zuler al pei dalla scala-combra. Senza schientscha ed en ina sangana-da. Ella stueva esser dada da scala giu e schischida leu sappidieus con gitg.

L’autra damaun baul era in dils parents ius pei a pei si cuolm per purtar la nova a Gionantoni, igl um dalla disgraziada, ch’era da quei temps sco ils biars auters purs medemamein a far matg. Telefon deva ei buca si leu ed il telefonin veva aunc da vegnir inventaus. Il currier veva anflau in muvel plein fom, las vaccas cun ivers pli che pleins e sin clavau pendeva Gionantoni giu da lattiu. Eris e steris. Tgei caussas! Igl accident giu casa fuss bein staus tragics avunda, era senza in suicidi si mises. La polizia veva investigau, mo para che negin veva giu rispostas che vessen saviu sclarir zatgei. Buc olma en vischnaunca vess saviu da gir ch’il pèr vessi zacu giu da parter in nausch plaid. Tuttavia buc. L’entira tragedia era restada in legn per in e scadin.

Saveva il buobet tgei che fuva capitau? Tut dumandar era stau stenta vana, lezs emprems gis e pli tard. Si’egliada mava a piarder strusch che zatgi plidentava el pertuccont igl accident da sia mumma. Sche siu bab eri leu cu igl accident seigi capitaus? Baul scurlava el il tgau, baul deva el il tgau. Ei era alla fin dils onns sissonta ed en la regiun vegneva aunc negin sin l’idea dad ir tier Pieder e Paul per agid e cussegl psicologic. Aschia veva la glieud la finala semplamein acceptau ch’il fegl, che veva pér entschiet ad ir a scola igl onn suenter la disgrazia, rispundeva a neginas damondas en caussa. Guess vevi el giu in schoc e quei era nuota da smarvigliar. Era buca ch’el era daventaus ton quiets, el ch’eri avon la disgrazia in legher furbaz. Dapi quei gi rabitschavi el strusch ora in plaid dapli ch’il pli necessari. Gie, na, engraziel, bien gi, sai buc, adia. Pauc auter. Mo en scola fagevi el pulit, era sch’el era buca fetg tschintschus.

Sia mumma che veva rut la crusch dil dies en dus loghens era serevegnida e turnada dil sanatori cun crutschas suenter ch’ella veva semudergiau malamein per puspei saver ir entuorn. Bein mava ella empau uiersch, lu e pli tard, mo il tschurvi veva buca pitiu pli bia digl accident, da gliez veva mintgin saviu se-perschuader. Schebein ch’ella stueva all’entschatta far pulits sforzs dad ir entuorn, veva ella dau sezza damogn a siu tenercasa e siu fegliet, ch’era staus meins alla liunga tier tat e tatta, veva saviu turnar a casa.

Ferton che la blessura dil dies era migliurada andantamein, era in auter impediment restaus: ella saveva buca discuorer pli dapi ch’ella era puspei vegnida tier sesezza en spital. All’entschatta vevi negin fatg quitaus, cunquei che sia missiala sut era sfraccada enten ruclar da scala giu e veva stuiu vegnir operada e fixada. Suenter che la missiala era stada en siu liug e medegada, discurreva la pazienta aunc adina buc, ils meins eran vargai in suenter l’auter ed ella era restada metta. Ils miedis vevan tratg la schuiala, discurriu d’in schoc e digl esser memia gitg senza schientscha. Tgi saveva con gitg? A casa era ei mess a meisa, cu ei vevan anflau la disgraziada. Per gentar ni per tscheina? Si mises era il muvel apparentamein buca paschentaus ni pervesius la sera dalla disgrazia. Sch’il drama si mises era insumma colligiaus cun igl accident giu casa.

Culs onns veva la glieud entschiet a numnar Urschla mo pli la «metta».

Quella veva untgiu la glieud suenter ch’ella era turnada dil sanatori. Las empremas jamnas veva quasi mintgin tschercau il contact cun ella. Biars eran sestentai, tgi per malpuccau, tgi per marveglias d’endriescher zatgei dapli. Mo la metta veva spuentau e scurrentau finadin. Ils monologs eran spert daventai lungurus, Urschla ni affirmava ni snegava cun dar il tgau ni scurlar quel. Ella gnanc miravi sin quels che vegnevan dad esch en e fagevan amogna lur agid.

«Empau ina curiosa eis ella schon dagitg stada», veva la glieud remarcau en tun permalau e tratg la schuiala.

Cul temps vevan ei calau da discuorer dil drama en vischnaunca. Bein han remarcas casualas surviviu ils decennis, mo la generaziun giuvna sa strusch zatgei pli precis, perquei che quels pli vegls discuoran dagitg mo pli en mesas construcziuns e davos noda dils schabetgs horribels. Fagend allusiuns zuppadas a detagls ch’ein per part probablamein inventai, cunquei che negin sa zatgei concret. Ni forsa tuttina?

Emprema part

   1   

Jeu

hai empriu d’enconuscher la metta zacu all’entschatta dils onns navonta suenter esser setschentada pli per casualitad che per auter en nies vitget grischun.

Cun mes ventgatschun vevel jeu ton sco priu la fuigia dalla capitala turitgesa, basignond empau distanza da famiglia ed amitgs e loghens che regurdavan mei ad ina amicezia disgraziada. In spital regiunal els cuolms grischuns encureva ina tgirunza, jeu erel s’annunziada cun pauc anim. Semplamein cun la finamira d’emblidar quell’amicezia ch’era stada da pign cuoz, mo ton pli intensiva. Cuzzau veva quella strusch treis meins e da quellas paucas jamnas eran las davosas stadas spir dissonanzas. Tuttina era la ruttadira finala vegnida per mei aschi anetgamein ch’jeu pitevel caussas. Mes geniturs, che vevan gnanc giu la caschun da far enconuschientscha cun miu prenci, savevan nuota capir mia malencurada. E miu frar, Marc, empruava da levgiar mia sort cun ina sgnocca ni l’autra, vesend mes egls cotschni ed unflai.

Jeu erel vegnida pladida dil spital el Grischun e vevel informau ils mes senza preavis. Bab veva manegiau che quei seigi ussa daveras ina buna idea e mumma era stada inquietada:

«Daco pomai sto ei gest esser siado els cuolms?»

Ella che ha adina viviu en regiuns urbanas e che sa aunc oz buca s’imaginar co ins sa viver ora sin la tiara, nungir siado en las muntognas.

Marc veva ladinamein viu ils avantatgs da mia dislocaziun anetga:

«Prima, soretta – jeu vegn lu vid unviern mintga fin dall’jamna sin viseta. Mira che ti hagies in encarden per mei e miu sac da durmir.»

El ch’era gia lu ed ei aunc adina in skiunz passiunau, malgrad la sgarschur da nossa mumma concernent pistas e spundas teissas insumma. Marc, da gliez temps ed aunc gitg suenter in student cun la buorsa vita.

Da cuminonza vevan nus dus, miu frar ed jeu, encuriu ina dimora per mei e vevan la finala anflau ina habitaziunetta en in vitget damaneivel da miu niev plaz da lavur. Marc era staus da plaid e veva fatg stediamein diever da miu canapè duront mes emprems onns el Grischun.

La midada da domicil veva spert giu igl effect giavischau e mias plagas eran uridas cun ried en mia nova patria. Jeu gudevel igl ambient familiar, ton el spital sco en la vischnaunca nua ch’jeu vevel priu dimora. Ei plascheva a mi da habitar en mias atgnas quater preits e dad esser dependenta da negin. Tard avunda vevel jeu bandunau ils mes e savevel tuttenina nuota capir daco ch’jeu vevel habitau schi gitg a casa tier bab e mumma. En la vischnaunca, che dumbrava da gliez temps da quei da 400 habitonts, havevel jeu spert fatg enconuschientscha cun quasi in e scadin. Era cun la metta – silmeins entras ina remarca ni l’autra che curdava en cumpignia culs indigens.

Pli tard vesev’jeu mintgaton ella. Sin baun davon casa.

Sia casa sesanfla si Crestas, in uclaun in tochet sul vitg. La secunda casa si Crestas ei il dacasa da miu carezau. Silvio. El decuors da miu tierz onn en tiara grischuna essan nus vegni pli datier in da l’auter. Tgi che vul visitar Silvio, ni ses geniturs ni gliez frar che surpren pli tard la puraria, sto passar davon la casa dalla metta vi. L’entrada cun il baun-casa da vart dretga ei bein veseivla neu dalla via, schebein ch’in iert sparta la via da siu plaz davon casa. Sur las casas da Crestas cuntinuescha la via sco via agricola en direcziun dils mises. Davos la casa dalla metta in grond baghetg cun dus nuegls e clavau suren. Il baghetg ch’era vegnius danvonz cu la metta veva vendiu praus e muaglia suenter la disgrazia. Sa miu muronz da risdar.

Mond l’emprema ga sperasvi a pei e vesend la metta davon casa, salidel jeu sur la clasira e fetsch segn cul maun. Ella fa gnanc verdò, malgrad ch’ella mira en mia direcziun e sto haver udiu ni silmeins viu mei. Mo tgei hai jeu insumma spitgau, suenter quei ch’jeu vevel udiu? Ch’ella fetschi d’amitg gest cun mei, ina jastra, cu ella vul sco ins auda ver da far nuot cun autra glieud.

In’autra ga eis ella sin via, turnond si dil vitg cun in sacados plein. Jeu tegn eri miu auto e damondel, sch’ella vegli seser quei davos tschancunet. Ella gnanc mira sin mei, scrola il tgau e cuntinuescha siu viadi. Sepusond sin la canna e cun veseivla stenta.

Silvio seregorda strusch pli dil temps ch’el mava stedi en ed ora tier ils vischins. Dil temps avon la disgrazia. Cun il fegl dalla metta, ch’ei dagitg sparius, veva el fatg sias empremas cattavegnas. Mo pli tard, suenter che tut era semidau d’in mument a l’auter, veva la mumma scumandau a Silvio dad ir videifer. Gie, scumandau dad insumma sedar giu cun Norbert, il buobet che veva piars siu bab a moda schi tragica.

«Cun da quella glieud vein nus da far nuot.»

Vevi ella decidiu.

Miu Silvio che veva sco Norbert pér entschiet ad ir a scola igl onn suenter la tragedia, veva nuota opponiu. Silmeins ton sco el seregorda.

«Vevas ti lu nuota fatg vess? Cu el era sper tes frars il sulet affon cheu d’entuorn?»

Silvio trai la schuiala.

«Sas ti insumma seregurdar dalla disgrazia?»

El ponderescha in amen.

«Jeu seregordel mo che Norbert veva astgau durmir tier nus. Auter … na.»

Per el ei il tema liquidaus e tut cavar gida nuot.

Ton ch’jeu traiel a strada il destin dalla metta en preschientscha da sia famiglia, dils dels che habiteschan aunc leu en casa. Cu jeu sun a meisa cun els, e per franc era schiglioc, eis ei surtut Trudi che tegn si da frestg. Pieder, lez ei adina attents, denton buca quel da far grondas parlahanzas. Cun vusch ruasseivla fa el tscheu e leu ina remarca, metta a liug ina pretensiun ni l’autra ni empeila, sch’ei fa basegns, il discuors sin terren segir. Martin ch’ei pil solit dètg tschintschus, fa plitost da met cu sia mumma ei dentuorn e surlai bugen il plaid e la raschun a lezza. Silvio ei buca sacatgei paterlun, el trai siu bab en quei grau. Ed insumma eis el dil meini che la mumma discuori per treis e dat perquei denteren mo sche la situaziun pretenda. Pil pli secuntenta el cun dar il tgau tscheu e leu. Jeu dun perencunter dètg bugen ina paterlada ed hai neginas retenientschas d’interrumper Trudi, era sche quella ha lu aunc ton da risdar e commentar.

Strusch che la caschun seporscha, sedrovel jeu perquei da cuntentar mias marveglias.

«Vossa vischina … la metta. Tgei eisi insumma propi schabiau a sias uras? Daco vegni fatg in tal misteri ordlunder?»

Sut meisa dat Silvio ina buntganada a mi. Sin meisa fa il clappergnem da pusada e vischala plaz ad in silenzi anetg che serasa sur l’entira mesada ora sco ina tuaglia. Egliadas sesbassan. La savetscha da bab Pieder croda giun plaun.

«Eis forsa è el cass da tener entamaun tiu uaffen?»

Sesburretscha sia dunna sco sche sappidieus tgei fuss capitau.

Negin fa mucs. Sto esser ch’jeu sun dada en in hazer visprer. Perduna miu car, bintgunel jeu levet miu Silvio sper mei e sperel ch’ei seigi buca schi nausch sco quei ch’ei para.

Tgei stoi jeu era adina catschar en miu nas dapertut!

Alla tscherca d’ina remarca deliberonta dun jeu in tuosch bufatg. Bunamein a pèr cun mei tuschrogna mumma Trudi e cun in smani resolut carga ella macaruns sin sia savetscha per schar svanir quels da bucca en. Fegl Martin sedrova medemamein da mustigiar vinavon e fegl Silvio suonda suenter cuort targlinar. Bab Pieder sestorscha per prender sia savetscha si da plaun.

Il stemprau ei vargaus, nus savein cuntinuar cun la tschavera.

Jeu, aunc noviza el ravugl dalla famiglia, smarvegliel dalla reacziun remarcabla e supplicheschel Silvio per sclariment. Pli tard.

«Maa … tgei sai jeu! Nus discurrin semplamein mai da quella cheuvi.»

QUELLA! Ina nianza enconuschenta nuota mo neu dil romontsch, il lungatg ch’jeu sai dil reminent dètg bein dalurenneu ch’jeu sestentel. Strusch ch’jeu vevel priu dimora en vischnaunca erel jeu semessa en e vevel frequentau cun tutta premura in cuors suenter l’auter en mia proxima vischinonza.

«E daco lu buc?»

Vi jeu tuttina saver pli exact.

«Zatgei han ei giu carplina pli baul. Pervia da praus. Sai è nuota propi tgei. Ei schon stau dil temps da miu tat, ni fors’aunc avon.»

La scena davos meisa e la risposta da Silvio leventan mias marveglias, sche quei ei insumma aunc necessari. En scadin cass sesprovel jeu da cuntentar quellas cu la caschun seporscha. Quei ch’ei plitost darar il cass, mo tonaton mantegn jeu ina certa persistenza. Da temps en temps vegn quella remunerada cun in fragment ni l’auter ch’jeu nodel schi spert sco pusseivel. Quellas notizias zuppentel jeu dalla bial’entschatta da miu Silvio che daventa pli tard il bab da mes affons. Ch’jeu fetsch in tal misteri orda mias retschercas capeta senza gronda intenziun. Ni hai jeu in presentiment? Jeu less en tuttacass nuota stuer declarar miu agir.

image

Silvio ed jeu maridein e meins ed onns vegnan e vargan. Malgrad ch’jeu habiteschel en la vischinonza dalla metta suenter che nus vein baghegiau casa e fatschenta si Crestas, paucs pass naven dalla casa paterna da miu um, e malgrad che Rino, nies secund, va gleiti sez e ch’jeu enconuschel ton sco mintgin e scadina en vischnaunca, ein mias notizias pertuccont la tragedia d’avon onns scartas.

Secapescha ch’jeu sai buca semplamein dar zanua dad esch en e tschentar damondas sco in detectiv. En verdad drova quei in tec dun da saver cu cavar tscheu ni leu. Jeu hai il num dad esser nuncumplicada e vegn per ordinari spert en contact cun la glieud. In avantatg, cunquei ch’ils indigens ein en general plitost retratgs enviers glieud jastra. Che miu um ei in dils lur, ei guess mo da gudogn per mias retschercas. Jeu mezza sun, sch’ei vegn adaquella, aunc adina «quella ch’ei setratga neutier». In fatg ch’ei buca da sutvaletar ed ei ha duvrau in temps avon ch’jeu encorschi. Objecziuns e remarcas capetan cun ina tala subtilezia casuala ch’ins sto gizzar bein las ureglias. Ei vegn buca dau cul mogn, mo sch’ei sto esser, vegn ins tuttina mess sin pantun.

Zacu hai jeu per propi entschiet a zuppar mes «protocols» e mias notizias persunalas. A caschun da nossas nozzas hai jeu giavischau da miu spus in puffen cun in’entira retscha da truchets pigns e gronds. Miu Silvio ei scrinari ed entagliader ed ha schau ora cups e creau ina mobilia da bellezia cun da tuttas uisas schicanas. Aschia ha el era presentau a mi spir luschezia il truchet cun funs dubel.

«In caum zuppau per metter en salv tias custeivladads.»

Precis en quei mument hai jeu saviu nua metter ils raquens e las remarcas ch’jeu vevel nudau pruamein sin cedels.

Ch’jeu hai definiu mias notizias dalla disgrazia da Crestas sco custeivladad e deponiu quellas el caum zuppau, interessescha ualvess miu um. El ei buca quel che freda misteris en mintga encarden per l’ina, e per l’autra vegness el mai sin l’idea da controllar mintga pass ch’jeu fetsch ed aunc meins da sfugatar per mes truchets entuorn. El ei in um dad aur, miu Silvio. Buca quel da mussar grondas emoziuns zuar ed era buca fetg tschintschus, mo persuenter ina petga statteivla en situaziuns precaras. In bienatsch e pacific. Svaris vein nus darar e sche quei capeta, eis el quel che ceda sco emprem.

Che miu caum zuppau ei enconuschents ed accessibels a Silvio, lubescha a mi da cuschentar il lev remiers da cunscienzia che s’annunzia ina ga ni l’autra. Igl ei denton buc aschia che la schliata cunscienzia rubass la sien a mi! La finala eis ei buca scumandau da s’interessar per fatgs misterius, aschia ch’jeu lasch svanir era vinavon ils rapports cun mias remarcas el truchet cun funs dubel.

(fenadur 1996, Letizia)

Jeu mavel il davos onn a scola, las davosas jamnas matei. Nos babs eran culs tiers sils mises, nossas mummas culs affons giu casa – nus vevan gie aunc scola. Mintg’auter gi ni aschia vevan nus pli gronds, jeu ni in da mes frars, dad ir siado per ina brenta latg frestg e mintgaton per in tec pischada. Miu bab caschava cheusi ensemen cun miu aug Fidel che veva è nuegl e clavau si l’Acla dado. La tegia da mises partgevan els. Pli tard ha miu frar Curdin surpriu la tegia ed omisdus clavaus.

Gie, dils schabetgs seregord’jeu aunc bein. In dils parents dalla metta – sai nuota co el era parents, ell’ei stada feglia persula, forsa in cusrin … ni plitost zavrin, el ei schon morts, ti stos dumandar mia mumma ni miu bab – basta, quel er’ius si Plaungrond per informar pervia dalla metta ch’era grev blessada en spital. E leu vev’el anflau Gionantoni – sependius. Il parent eri gnius en tutta furia si l’Acla dado ed en dad esch-nuegl cu miu bab er’aunc vida perver ed el tremblavi sc’ina caglia. Ei vevi duvrau in’uriala avon ch’el seigi staus el cass da raquintar a miu bab. Lez era lu ius vi tier siu frar – miu aug – e tarmess quel giun vischnaunca per agid.

Duront pausa vevan nus affons admirau igl auto da polizia che veva parcau sin cadruvi. Polizia – per nus era gliez zatgei maisudiu, ina aventura. Tgei che era capitau, gliez vevan nus lu aber udiu pér da miezgi.